Ο Συμβολισμός στην ποίηση

Από το υλικό που δόθηκε στους μαθητές στο μάθημα της Λογοτεχνίας.

Συμβολισμός

Κλ. Μονέ, Λιβάδι με παπαρούνες. 1872. Μουσείο Ορσέ στο Παρίσι.

Του ιδίου, Εντύπωση Ηλιοβασιλέματος. 1872. Μουσείο του Marmotan στο Παρίσι. 

Ο Κλωντ Μονέ θεωρείται ως ένας από τους κυριότερους εκπροσώπους του κινήματος του ιμπρεσιονισμού στη ζωγραφική. Ο ιμπρεσιονισμός έχει κοινά σημεία με το συμβολισμό στην ποίηση.

 -Λογοτεχνικό /καλλιτεχνικό ρεύμα ή κίνημα που ξεκίνησε από τη Γαλλία γύρω στα 1880. Eπηρέασε σε μεγαλύτερο βαθμό την ποίηση και σε μικρότερο τη μουσική και τη ζωγραφική (ιμπρεσιονισμός).

-Γεννήθηκε ως αντίδραση στην ψυχρότητα του παρνασισμού και αποτελεί  κατά κάποιον τρόπο «επιστροφή» στο ρομαντισμό. Για αυτό συχνά χαρακτηρίζεται ως νεορομαντισμός. Συνδυάζει την εσωτερικότητα και το λυρισμό του ρομαντισμού, χωρίς όμως το στόμφο και την υπερβολική αισθηματολογία.

-«Πατέρας» του συμβολισμού θεωρήθηκε ο Γάλλος ποιητής Μπωντλέρ. Στο συμβολισμό ανήκουν οι λεγόμενοι «Ποιητές της παρακμής ή Καταραμένοι ποιητές», όπως είναι ο Μαλαρμέ, Ρεμπό, Βαλερύ, Βερλέν, Λεφόργκ, κ.ά.

Τα κύρια χαρακτηριστικά του συμβολισμού

-Η ποίηση του συμβολισμού χαρακτηρίζεται από εσωτερικότητα, είναι ποίηση της ψυχικής διάθεσης και των συναισθημάτων. Τα αντικείμενα-πράγματα του εξωτερικού κόσμου, ιδιαίτερα τα στοιχεία της φύσης, γίνονται σύμβολα και αντιστοιχούν στις εσωτερικές, στις ψυχικές καταστάσεις και διαθέσεις του ποιητικού υποκειμένου.

-Χαρακτηρίζεται από υποβλητικότητα, θολή και ρευστή ατμόσφαιρα, από ασάφεια. Οι ιδέες και τα συναισθήματα δεν λέγονται καθαρά, αλλά υποβάλλονται μέσω εικόνων-συμβόλων, υπαινίσσονται.  Είναι ποίηση υπαινικτική που γοητεύει τη φαντασία.

-Αγαπημένα θέματα και εκφραστικά μέσα των συμβολιστών:

Η απαισιοδοξία, η μελαγχολία και η θλίψη,  το ανεκπλήρωτο του έρωτα, η απώλεια και η νοσταλγία.

Εικόνες, παρομοιώσεις και μεταφορές από τις εποχές της φύσης, ιδιαίτερα το φθινόπωρο, τα λουλούδια, η ομίχλη, οι φεγγαρόφωτες βραδιές, η τρικυμισμένη θάλασσα, κ.ά.

-Χαρακτηρίζεται από μουσικότητα. Η συμβολιστική ποίηση στηρίζεται στην ηχητική μαγεία των λέξεων. Οι πρώτοι συμβολιστές ποιητές προτιμούν τις ολιγοσύλλαβες λέξεις και τους ολιγοσύλλαβους στίχους. Χρησιμοποιούν επαναλήψεις λέξεων ή φράσεων ή στίχων. Επαναλαμβανόμενα μουσικά μοτίβα.

-Βαθμιαία και σταδιακά οι συμβολιστές ποιητές απομακρύνονται από τη μορφή της παραδοσιακής ποίησης (μέτρο, στροφές με ίσο αριθμό στίχων, ισοσύλλαβο στίχο, ομοιοκαταληξία) και μεταβαίνουν προς τη νεωτερική ποίηση και το μοντερνισμό. Ο στίχος τους «απελευθερώνεται», γίνεται «απελευθερωμένος» και αργότερα «ελεύθερος.

Ο νεοελληνικός συμβολισμός

- Η πρώτη ομάδα Ελλήνων συμβολιστών ποιητών ανήκει στη Νέα Αθηναϊκή Σχολή και αντλεί από τη γενιά του 1880, του Κωστή Παλαμά. Ο ίδιος ο Κωστής Παλαμάς μεταβαίνει προς το συμβολισμό. Στην Ελλάδα ποιητικά έργα με εμφανή τα χαρακτηριστικά του συμβολισμού εμφανίζονται στη δεκαετία του 1890. Ένας από τους εισηγητές και θεμελιωτές του νεοελληνικού συμβολισμού θεωρείται ο Κωνσταντίνος Χατζόπουλος. Άλλοι ποιητές που πέρασαν στο συμβολισμό: Λ. Πορφύρας, Μ. Μαλακάσης, Ι. Γρυπάρης (ο οποίος έγραψε και παρνασικά ποιήματα), κλπ.

- Η δεύτερη ομάδα Ελλήνων συμβολιστών εμφανίζεται γύρω στη δεκαετία 1910-1920, ανήκει στην περίοδο του Μεσοπολέμου. Η ποίησή τους χαρακτηρίζεται από έντονη απαισιοδοξία, είναι ποίηση του αδιέξοδου και του ανικανοποίητου, της παρακμής.

 Κ. Γ. Καρυωτάκης, Κ. Ουράνης, P. Φιλύρας, Μ. Παπανικολάου, Τ. Άγρας, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Μαρία Πολυδούρη, Τ. Κ. Παπατσώνης, κλπ.

Κ. Χατζόπουλος, το ν. 19 από τη συλλογή Τραγούδια της ερημιάς

Και βλέπω σε μιαν άχνα ονείρου

Τη γαλανήν ακρογιαλιά

Και τάνθισμένα περιβόλια

Που παίζαμε παιδιά μικρά.

Πώστενες πύργους με χαλίκια

Και με κοχίλια του γυαλού

Και γύρω λούλουδα μαδούσες

Εσύ τρελλή ξανθομαλλού.

Ωιμέ! Τι αν φεύγουνε τα χρόνια

Και με τα κρύα του φτερά

Τι κι αν τάγέρι του χεινόπωρου

Μας έχει αγγίσει την καρδιά,

Ακόμα εσύ τρελλή λουλούδια

Μαδάς και πιο τρελλός εγώ

Στένω περβόλια στον αγέρα

Και χτίζω πύργους στο γιαλό!

Κ. Χατζόπουλος, Ήρθες από τη συλλογή Βραδινοί Θρύλοι

Πέρασες και είχες στα μαλλιά

ρόδα και φως και είχες στο χέρι

κρίνα λευκά και στάχια απ΄τον αγρό·

και σε είδα και είπα κι έφτασε

το καλοκαίρι.

Μα ήρθες και σκόρπισες τα στάχια στο νερό,

τα ρόδα στον αέρα·

και μ’ ένα κρίνο στάθηκες, ωχρή

σα φθινοπώρου μέρα.

 Κ. Χατζόπουλου, από την ποιητική συλλογή Βραδινοί Θρύλοι (απόσπασμα)

Συντρίμια το καράβι των ονείρων

και σκόρπια τάρμενα...

και συ μακρυάθε πέρα,

πέρα απ' τη θάλασσα,

καλείς με ακόμα, ακόμα με προσμένεις.

Ω του καημού βασίλισσα

και μάγισσα του ονείρου!

Κ' αφρίζει, αφρίζει η θάλασσα,

βογγάει ο βοριάς τριγύρου·

και συ στο βράχο ορθή,

στου έρμου γιαλού το βράχο πέρα,

καλείς με ακόμα, ακόμα με προσμένεις.

   Συντρίμια το καράβι των ονείρων

και σκόρπια τάρμενα·

και κράζουνε θλιμένα οι γλάροι γύρω,

και σέρνονται βαρειά τα σύγνεφα, και πίσω

το δάσος μαύρο απλώνεται, και πέρα

πέρα αφρίζει η θάλασσα, και γύρου

βογγάει ο βοριάς τριγύρου,

ω του καημού βασίλισσα

και μάγισσα του ονείρου!

Συντρίμμια το καράβι των ονείρων

και σκόρπια τάρμενα·

και συ στο βράχο ορθή,

αιώνια ορθή, 

καλείς με ακόμα, ακόμα με προσμένεις.

Ω του καημού βασίλισσα

και μάγισσα του ονείρου! 

Κ. Γ. Καρυωτάκης, Τελευταίο ταξίδι

Καλό ταξίδι, αλαργινό καράβι μου, στου απείρου

και στης νυχτός την αγκαλιά, με τα χρυσά σου φώτα!

Να 'μουν στην πλώρη σου ήθελα, για να κοιτάζω γύρου

σε λιτανεία να περνούν τα ονείρατα τα πρώτα.

Η τρικυμία στο πέλαγος και στη ζωή να παύει,

μακριά μαζί σου φεύγοντας πέτρα να ρίχνω πίσω,

να μου λικνίζεις την αιώνια θλίψη μου, καράβι,

δίχως να ξέρω πού με πας και δίχως να γυρίσω!

Κ. Γ. Καρυωτάκης, Θέλω να φύγω πια

Θέλω να φύγω πια από εδώ, θέλω να φύγω πέρα,

σε κάποιο τόπο αγνώριστο και νέο,

θέλω να γίνω μία χρυσή σκονή μες στον αιθέρα,

απλό στοιχείο, ελεύθερο, γεναίο

Σαν όνειρο να φαίνονται απαλό και να μιλούνε

έως την ψυχή τα πράγματα του κόσμου,

ωραία νά’ ναι τα πρόσωπα και να χαμογελούνε

ωραίος ακόμη ο ίδιος ο εαυτός μου.

Σκοτάδι τόσο εκεί μπορεί να μην υπάρχει, θεέ μου,

στη νύχτα, στην απόγνωση των τόπων,

στο φοβερό στερέωμα, στην ωρυγή του ανέμου,

 στα βλέμματα, στα λόγια των ανθρώπων.

Να μην υπάρχει τίποτε, τίποτε πια,

μα λίγη χαρά και ικανοποίησις να μένει,

κι όλοι να λένε τάχα πως έχουν για πάντα φύγει,

όλοι πως είναι τάχα πεθαμένοι.

Κ. Γ. Καρυωτάκης, Μικρά Άτιτλα

ΙΙ

Σάββατο βράδυ: ανοίγουνε στο δρόμο σα λουλούδια

οι απλές καρδιές, παθητικά ν' ανέβουνε τραγούδια

που για τη χαρά ή τον απαλό του έρωτα ψάλλουν πόνο,

ενώ για μένα η εβδομάδα ετελείωσε και μόνο.

III

Ένα σπιτάκι απόμερο, στο δείλι, στον ελαιώνα,

μια καμαρούλα φτωχική, μια βαθιά πολυθρόνα,

μια κόρη που στοχαστικά τον ουρανό κοιτάει,

ω, μια ζωή που χάνεται και με τον ήλιο πάει!

Κ. Γ. Καρυωτάκη, Πρέβεζα

θάνατος είναι οι κάργες που χτυπιούνται

στους μαύρους τοίχους και τα κεραμίδια,

θάνατος οι γυναίκες, που αγαπιούνται

καθώς να καθαρίζουνε κρεμμύδια.

Θάνατος οι λεροί, ασήμαντοι δρόμοι

με τα λαμπρά, μεγάλα ονόματά τους,

ο ελαιώνας, γύρω η θάλασσα, κι ακόμη

ο ήλιος, θάνατος μες στους θανάτους.

Θάνατος ο αστυνόμος που διπλώνει

για να ζυγίση μια «ελλειπή» μερίδα,

θάνατος τα ζουμπούλια στο μπαλκόνι,

κι ο δάσκαλος με την εφημερίδα.

Βάσις, Φρουρά, Εξηκονταρχία Πρεβέζης.

Την Κυριακή θ' ακούσουμε την μπάντα.

Επήρα ένα βιβλιάριο Τραπέζης

πρώτη κατάθεσις δραχμαί τριάντα.

Περπατώντας αργά στην προκυμαία,

«Υπάρχω;» λες, κ' ύστερα «δεν υπάρχεις!»

Φτάνει το πλοίο. Υψωμένη σημαία.

Ίσως έρχεται ο Κύριος Νομάρχης.

Αν τουλάχιστον, μέσα στους ανθρώπους

αυτούς, ένας επέθαινε από αηδία...

Σιωπηλοί, θλιμμένοι, με σεμνούς τρόπους,

θα διασκεδάζαμε όλοι στην κηδεία.

Κύρια χαρακτηριστικά της ποιητικής θεματολογίας του Καρυωτάκη:

-έντονη διάθεση απαισιοδοξίας, θλίψη, άρνηση, τάση για φυγή από την πραγματικότητα, αίσθηση του ανικανοποίητου, διάψευση των ελπίδων και των ονείρων.

-κοινωνική κριτική

-ειρωνεία, σαρκασμός και αυτοσαρκασμός

Καρυωτακισμός: τάση για μίμηση της ποιητικής γραφής του Καρυωτάκη. Μία ομάδα ποιητών προσπάθησε να μιμηθεί τη γραφή του Καρυωτάκη, κυρίως μετά την αυτοκτονία του στην Πρέβεζα.

Ναπολέων Λαπαθιώτης, Νυχτερινό Ι

Μονάχη, η φλόγα του κεριού μου,

κι απέναντί μου, στο τραπέζι

θαρρείς το τέλος της προσμένει:

λίγες στιγμές έχει να ζήσει,

και μες τη νύχτα τρεμοπαίζει,

σα μια ψυχούλα φοβισμένη.

Απ’ όξω εν’ άγρυπνο φεγγάρι

με κόπο χάνεται στα χάη

μιας ατελεύτητης ερήμου.

Σα να μη θέλει να πεθάνει,

μ’ αναλαμπές ψυχομαχάει

το ετοιμαθάνατο κερί μου...

Και το βαρύθυμο φεγγάρι,

που, χρόνια τώρα, έχει σωπάσει,

και το κερί μου που πεθαίνει,

–και, μέσα, η σκοτεινή ψυχή μου ,

χωρίς αιτία, κι οι τρεις, στην πλάση είμαστε τόσο λυπημένοι....

Νυχτερινό ΙΙ

Ένα φεγγάρι πράσινο , μεγάλο,


που λάμπει μες τη νύχτα, – τίποτ’ άλλο.





Μια φωνή, που γρικιέται μες στο σάλο


και που σε λίγο παύει, – τίποτ’ άλλο.



Πέρα, μακριά, κάποιο στερνό σινιάλο

του βαποριού που φεύγει, – τίποτ’ άλλο.


Και μόνο ένα παράπονο μεγάλο

στα βάθη του μυαλού μου.  – Τίποτ’ άλλο.

Στο κέντρο το νυχτερινό

Τώρα που παίζει το βιολί, κι έχουμε πιεί τόσο πολύ,


που μ’ έναν έρωτα τρελό, σα να ’μαστε δεμένοι,

 σ’ ένα συντρόφεμα ζεστό, βάνε ξανά, να ζαλιστώ,


μες στ’ όνειρό σου να κλειστώ –το μόνο που μου μένει.

Γιατί αν λείψει το κρασί, και φύγεις, άξαφνα, και συ,


και βουβαθεί και το βιολί, με το γλυκό βραχνά του,


- μες στης καρδιάς μου το κενό, μεγάλο σαν τον ουρανό,


θ’ ακούσω πάλι, το βραχνό τραγούδι του θανάτου.