Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Αθήνα: αρχαία αγγεία και η εκπαίδευση των παιδιών στην κλασική Αθήνα

Η εκπαίδευση των παιδιών στην αρχαία Αθήνα της κλασικής εποχής.

    Στην αρχαία Αθήνα των κλασικών χρόνων τα αγόρια των εύπορων Αθηναίων πολιτών στέλνονταν σε ιδιωτικά σχολεία για να μορφωθούν. Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και μάθαιναν από τη μητέρα το σύνολο των οικιακών εργασιών και στις πιο εύπορες και κατά κάποιον τρόπο "προοδευτικές" οικογένειες μπορεί να μάθαιναν και κάποιες βασικές στοιχειώδεις γνώσεις, όπως γραφή, ανάγνωση, τραγούδι και χορό.

Λευκή λήκυθος που απεικονίζει γυναίκα να γνέθει μαλλί σε κλωστή. Ήταν μία από τις πιο συνηθισμένες ασχολίες των γυναικών.

Αμφορέας στον οποίο απεικονίζονται γυναίκες να υφαίνουν και να επεξεργάζονται μάλλον κλωστή μαλλιού. Οι γυναίκες περνούσαν τον περισσότερο χρόνο σ᾽ένα ιδιαίτερο δωμάτιο, το γυναικωνίτη, και ασχολούνταν με οικιακές εργασίες. Οι εύπορες Αθηναίες είχαν, βέβαια, δούλες στην υπηρεσία τους.

   Ο Πλάτων στο έργο του Πρωταγόρας γράφει για την εκπαίδευση των μικρών αγοριών στην κλασική Αθήνα. 

 «Στην Αθήνα, οι άνθρωποι με φροντίδα και επιμέλεια διδάσκουν και νουθετούν τα παιδιά. Πρώτα πρώτα η τροφός, η μητέρα, ο παιδαγωγός και ο ίδιος ο πατέρας φροντίζουν πως θα γίνει καλό παιδί, διδάσκοντάς του το δίκαιο και το άδικο, το ωραίο και το άσχημο. Ύστερα απ’ αυτά, όταν τα παιδιά φτάσουν στην κατάλληλη ηλικία, οι γονείς τα στέλνουν στα σπίτια των δασκάλων, όπου οι γραμματιστές φροντίζουν να μάθουν γραφή και ανάγνωση, ενώ οι κιθαριστές με το να διδάσκουν λύρα προσπαθούν να εξοικειώσουν την ψυχή τους με το ρυθμό και την αρμονία. Ακόμα τα παιδιά συχνάζουν στα γυμναστήρια και τις παλαίστρες, όπου οι παιδοτρίβες κάνουν τα σώματά τους πιο δυνατά για να μην αναγκάζονται να δειλιάζουν εξαιτίας της κακής σωματικής κατάστασης.»                      

              Πλάτων, Πρωταγόρας, 325c-326c (ελεύθερη απόδοση από τα αρχαία ελληνικά).

Mία τρυφερή οικογενειακή σκηνή σε κήπο. Ένα άνδρας κουνά σε αιώρα ένα παιδάκι. Όπως λέει ο Πλάτων, η οικογένεια είχε σημαντικό ρόλο στη διαπαιδαγώγηση και μόρφωση των παιδιών προτού πάνε στο σχολείο.

     Τα αγόρια των εύπορων Αθηναίων πολιτών πήγαιναν στα σπίτια ιδιωτικών δασκάλων για να μορφωθούν από την ηλικία των επτά χρόνων. Τα συνόδευαν οι παιδαγωγοί τους, που ήταν συνήθως μορφωμένοι δούλοι. Ο παιδαγωγός κάθεται μαζί με το παιδί στο σχολείο και το βοηθά στα μαθήματά του, όταν επιστρέψει στο σπίτι. Οι μαθητές παρακολουθούσαν τα μαθήματα του γραμματιστή, που διδάσκει γραφή και ανάγνωση, απαγγελία των ομηρικών επών και απλή αριθμητική, του κιθαριστή, που διδάσκει μουσική, λύρα και αυλό και τέλος του παιδοτρίβη για τη γυμναστική. Πολλά αγόρια δεν παρακολουθούν όλα τα μαθήματα, αλλά μόνο τα μαθήματα του γραμματιστή, γιατί η οικογένειά τους δεν είχε χρήματα και για τις τρεις κατηγορίες των δασκάλων. 

   Συνήθως η εκπαίδευση των αγοριών σταματούσε στα δώδεκα. Οι έφηβοι, όμως, των πλούσιων Αθηναίων πολιτών συνέχιζαν τις σπουδές τους με την παρακολούθηση μαθημάτων σε γνωστούς σοφιστές και ρήτορες. Διδάσκονταν τη ρητορική, την τέχνη της εκφοράς λόγου με σκοπό την πειθώ. Εάν κάποιος επιθυμούσε να σταδιοδρομήσει στην πολιτική και αναλάβει υψηλά πολιτικά αξιώματα έπρεπε να γνωρίζει να χειρίζεται το λόγο και την επιχειρηματολογία.

Οι δύο παρακάτω εικόνες παρουσιάζουν σκηνές από τη σχολική ζωή της κλασικής Αθήνας. Πρόκειται για δύο εικόνες από ένα ερυθρόμορφο αγγείο-κύλικα, που θεωρείται ότι ανήκει στον καλλιτέχνη Δούρη.  To αγγείο είναι του 485-480 π.Χ. και βρίσκεται στο Κρατικό Αρχαιολογικό Μουσείο του Βερολίνου.

Από δεξιά: ο παιδαγωγός κάθεται σ᾽ένα σκαμνί που λέγεται δίφρος. Κρατά ραβδί, τη βακτηρία, την οποία χρησιμοποιούσε για τους άτακτους μαθητές. Στο κέντρο βλέπουμε τον μαθητή να στέκεται μπροστά στον γραμματιστή που κάθεται σε μία καρέκλα με πλάτη που λέγεται κλισμός. Κρατά έναν κυλινδρικό πάπυρο και δείχνει στον μαθητή τους στίχους ενός επικού τραγουδιού. Στα αριστερά ο μαθητής κάθεται μπροστά στον κιθαριστή. Και οι δύο παίζουν λύρα. Πάνω από τις μορφές αιωρούνται διάφορα αντικείμενα: κύλικες, λύρες, μία αυλοθήκη και ίσως ένα κιβώτιο για πάπυρους.

Από δεξιά: ο παιδαγωγός κάθεται στη  δίφρο. Κρατά ραβδί, τη βακτηρία.  Στο κέντρο βλέπουμε τον μαθητή να στέκεται μπροστά στον γραμματιστή που και αυτός κάθεται σε δίφρο. Μπροστά από τον γραμματιστή στέκεται ο μαθητής. Ο γραμματιστής κρατά μάλλον το "τετράδιο" του μαθητή, το γραμματείον ή πυξίον και γράφει με αιχμηρή γραφίδα. Στα αριστερά ο μαθητής κάθεται μπροστά στον κιθαριστή, ο οποίος παίζει δίαυλο. Ο μαθητής μάλλον τραγουδά υπό τη συνοδεία της μουσικής. Πάνω από τις μορφές κρέμονται ένας χάρακας-κανόνας, ένα πυξίον, μία λύρα και ένας σταυρωτός χάρακας.

   Στις πλούσιες αρχαίες πόλεις-κράτη, όπως η Αθήνα, οι περισσότεροι πολίτες θα έπρεπε να γνωρίζουν στοιχειώδη γραφή και ανάγνωση. Για παράδειγμα, οι Αθηναίοι πολίτες θα έπρεπε να γνωρίζουν να χαράσουν σ᾽ένα κομμάτι σπασμένο αγγείο, στο όστρακο, το όνομα ενός πολίτη που ήθελαν να εξορισθεί.  Επίσης, έχουν βρεθεί μεγάλος αριθμός επιγραφών σε τοίχους που δείχνουν ότι οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούσαν να διαβάσουν.

   Τα αρχαιοελληνικά κείμενα ήταν χαραγμένα σε πήλινες πλάκες ή γραμμένα σε δέρματα ζώων. Από το 600 π.χ. άρχισαν να αγοράζουν πάπυρο από την Αίγυπτο. Επειδή τα υλικά γραφής ήταν ακριβά, οι μαθητές μάθαιναν γραφή, χαράζοντας σε δίσκους με άμμο και στη συνέχεια σκάλιζαν με μία γραφίδα από μπρούντζο ή κόκαλο σε πλάκες από κερί που μπορούσαν να λιώσουν και να ξαναχρησιμοποιηθούν.

Όστρακα με ονόματα Αθηναίων πολιτών που μαρτυρούν ότι ήταν διαδομένη η γραφή.

Στο ερυθρόμορφο αγγείο απεικονίζεται ένας παιδοτρίβης που κρατά ένα διχαλωτό ραβδί.

Βλ.

-Andrewes, A.,  Αρχαία ελληνική κοινωνία, μτφ. Ανδρέας Παναγόπουλος, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987.

-Flacelière, R., Ο δημόσιος ιδιωτικός βίος των αρχαίων Ελλήνων, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2003.

-Κενίγκ, Β., Η ζωή των παιδιών στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα 2010. Από το βιβλίο αυτό έχουν δοθεί φωτοτυπίες για την εργασία των μαθητών.

- Kolobova, M. K.-Ozereckaja, E.L., Η καθημερινή ζωή στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2002.

-Mossé, Cl., Η γυναίκα στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2002.

-Tames, R., Τα παιδιά στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Σαββάλα, Αθήνα 2003.

Για το αγγείο του Δούρη, βλ.
 http://www.tmth.edu.gr/aet/thematic_areas/p145.html
http://users.sch.gr/ipap/Ellinikos%20Politismos/AR/ar.ag/douris-20.htm
Για τα υλικά γραφής, βλ. http://www.tmth.edu.gr/aet/thematic_areas/p144.html