Κυκλαδικός πολιτισμός, ένας από τους παλαιότερους πολιτισμούς της Ευρώπης: ειδώλια, αγγεία και τοιχογραφίες του Κυκλαδικού πολιτισμού

Κυκλαδικός πολιτισμός
(για τους μικρούς μου μαθητές, του Α1 Γυμνασίου)

 Πριν από 5000 χρόνια περίπου, την εποχή Χαλκού, την περίοδο 3000-2000 π.Χ., στα μικρά νησιά του Αιγαίου που ονομάζονται Κυκλάδες γεννήθηκε και αναπτύχθηκε ένας από τους παλαιότερους πολιτισμούς της Ευρώπης, ο Κυκλαδικός πολιτισμός.

 Στην ανάπτυξη του κυκλαδικού πολιτισμού συνέβαλαν κυρίως η γεωγραφική θέση και το ήπιο κλίμα. Τα νησιά των Κυκλάδων αποτελούν ένα είδος φυσικής γέφυρας ανάμεσα στην Ευρώπη και την Ασία, την Κρήτη και την ηπειρωτική Ελλάδα. Για αυτό, οι Κυκλαδίτες με τα καράβια τους μπορούσαν να επικοινωνούν με τους άλλους λαούς και πολιτισμούς και να μεταφέρουν εμπορεύματα αλλά και ιδέες, γνώσεις, θρησκευτικές αντιλήψεις.

Χάρτης που δείχνει τη σημαντική θέση των Κυκλάδων.

Από τον Κυκλαδικό πολιτισμό δε σώθηκαν γραπτά κείμενα. Επομένως, οι πληροφορίες μας είναι ελάχιστες και έχουν ως πηγές μόνο τα ευρήματα από τις ανασκαφές των αρχαιολόγων. Έχουν βρεθεί αρχαίοι οικισμοί στις Κυκλάδες  και νεκροταφεία. Ένας από τους κυριότερους Κυκλαδικούς οικισμούς βρίσκεται στο Ακρωτήρι της Θήρας (Σαντορίνης). Τα περισσότερα αντικείμενα του Κυκλαδικού πολιτισμού που έχουν βρει οι αρχαιολόγοι προέρχονται από τις ανασκαφές σε νεκροταφεία.

Οι αρχαίοι Κυκλαδίτες, όπως και οι περισσότεροι λαοί, πίστευαν ότι η ζωή συνεχιζόταν σ᾽ένα άλλο κόσμο και μετά το θάνατο. Για αυτό, τοποθετούσαν στους τάφους των αγαπημένων τους προσώπων διάφορα αντικείμενα, όπως αγαλματάκια, διάφορα αγγεία, κοσμήματα, εργαλεία, όπλα, που θεωρούσαν ότι θα ήταν απαραίτητα για το νεκρό στην άλλη του ζωή. Από αυτά τα αντικείμενα και από τα ίχνη των οικισμών, που έχουν ανασκαφεί, βγάζουμε συμπεράσματα για την καθημερινή ζωή των Κυκλαδιτών.

Χάρτης με τους αρχαίους Κυκλαδικούς οικισμούς.

   Οι Κυκλαδίτες κατοικούσαν σε μικρές πόλεις που στην αρχή ήταν χτισμένες στις παραλίες και στη συνέχεια στις πλαγιές λόφων, ίσως για να αισθάνονται πιο ασφαλείς από τις ναυτικές επιδρομές άλλων λαών.

   Τα σπίτια τους ήταν μικρά με τοίχους από πέτρες και λάσπη. Οι στέγες των σπιτιών ήταν από ξύλινα δοκάρια, καλάμια και πηλό. Κάποια δωμάτια ήταν διακοσμημένα με τοιχογραφίες. Τα έπιπλά τους, σκαμνιά, τραπέζια, καρέκλες, φαίνεται πως ήταν ξύλινα και για αυτό δε σώθηκαν. Το χειμώνα στο δάπεδο έστρωναν προβιές και άναβαν μαγκάλια για να ζεσταθούν. Όταν σκοτείνιαζε το βράδυ, άναβαν λυχνάρια που έκαιγαν λάδι, για να βλέπουν.

  Οι Κυκλαδίτες ήταν φυσικό να έχουν καράβια και να ασχολούνται με τη ναυτιλία, αφού κατοικούσαν σε νησιά. Ήταν πολύ καλοί ναυτικοί, ταξίδευαν με καράβια για να μεταφέρουν και να ανταλλάξουν προϊόντα. Ασχολούνταν, δηλαδή με το εμπόριο. Ασχολούνταν, επίσης, με τη γεωργία και τη κτηνοτροφία. Ήταν ακόμα ψαράδες και κυνηγοί.

  Τα δημητριακά (κριθάρι και σιτάρι), τα όσπρια (φακή και μπιζέλια), οι ελιές, φρούτα, καρποί, τα ψάρια και τα θαλασσινά αποτελούσαν βασικά στοιχεία της διατροφής τους.

 Για τη θρησκεία τους έχουμε ελάχιστες πληροφορίες. Δε γνωρίζουμε σε ποιους θεούς πίστευαν και πώς τους λάτρευαν. Από τα αντικείμενα, που έχουν βρει οι αρχαιολόγοι στους τάφους, καταλαβαίνουμε ότι οι Κυκλαδίτες πίστευαν στη μεταθανάτια ζωή. Γι αυτό, έθαβαν τους νεκρούς με αντικείμενα της καθημερινής τους ζωής.

   Γύρω στα 1600 π.Χ. οι κυκλαδικοί οικισμοί καταστρέφονται από σεισμό και οι Κυκλάδες περνούν στην επιρροή της μινωικής Κρήτης. Αργότερα, όταν καταστρέφονται τα μινωικά ανάκτορα, οι Κυκλάδες περνούν στην κυριαρχία των Μυκηναίων.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής. Μάρμαρο. 2800-2300 π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

   Χαρακτηριστικά δείγματα του κυκλαδικού πολιτισμού είναι μικρά αγαλματάκια από λευκό μάρμαρο, υλικό που υπήρχε άφθονο στα νησιά, κυρίως στην Πάρο και τη Νάξο. Τα αγαλματάκια αυτά λέγονται ειδώλια και έχουν βρεθεί στους τάφους. Απεικονίζουν ανθρώπινες μορφές. Δε γνωρίζουμε ποια ήταν ακριβώς η σημασία τους. Μπορεί να ήταν λατρευτικές εικόνες και θεότητες.

Τα περισσότερα από τα ειδώλια είναι γυναικείες μορφές. Τα ανδρικά ειδώλια είναι σπάνια και απεικονίζουν συνήθως μουσικούς, καθιστές μορφές, κυνηγούς. 
   Tα ειδώλια είναι από τα αρχαιότερα δείγματα μνημειακής γλυπτικής στην Ευρώπη.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής. Μάρμαρο. 2800-2300 π.Χ. Είναι μοναδικό στο είδος του, γιατί είναι το ψηλότερο ειδώλιο που έχει βρεθεί. Ύψος 1.52 μ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

Ειδώλιο μορφής που  απεικονίζει όρθιο μουσικό να παίζει δίαυλο. 2800-2300  π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Μερικά από τα ειδώλια έμοιαζαν με το σχήμα βιολιού. Για αυτό ονομάζονται από τους αρχαιολόγους βιολόσχημα.

Βιολόσχημο ειδώλιο. Μάρμαρο. 3200-2300 π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Βιολόσχημο ειδώλιο. Μάρμαρο. 3200-2300 π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Ειδώλιο καθιστής μορφής. "O εγείρων πρόποσιν". Μάρμαρο. 2800-2300 π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Ειδώλιο από τον οικισμό Λούρο. Μάρμαρο. 2800-2300 π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Ειδώλιο που απεικονίζει καθιστή γυναικεία μορφή. Μάρμαρο. 2700-2300 π.Χ. Λούβρο-Παρίσι.

Ειδώλιο που απεικονίζει κεφαλή. Μάρμαρο. 2800-2300 π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Ειδώλιο που απεικονίζει κεφαλή. Μάρμαρο. 2600-2500 π.Χ. Μουσείο J. P. Getty. Λος Άντζελες.

Τα πήλινα αγγεία σε σχήμα τηγανιού ονομάστηκαν από τους αρχαιολόγους τηγανόσχημα. Πιστεύουν ότι ήταν καθρέφτες, τύμπανα για τελετές, δίσκοι προσφορών ή ακόμα σκεύη για την παραγωγή και φύλαξη του αλατιού.

Τηγανόσχημο αγγείο με παράσταση καραβιού. Πηλός. 2800-2300  π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Τηγανόσχημο. Πηλός. 2800-2300  π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Τηγανόσχημο αγγείο. Πηλός. Περίπου 2700 π.Χ.  Λούβρο-Παρίσι.

Ειδώλιο με καθιστό μουσικό που παίζει λύρα ή άρπα. 2800-2300  π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.

Ειδώλιο που απεικονίζει καθιστό μουσικό να παίζει άρπα. 2700-2300 π.Χ.  Μουσείο J. P. Getty. Λος Άντζελες.

Κυκλαδικά ειδώλια στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης. Ν. Υόρκη.

Ειδώλιο που απεικονίζει καθιστό μουσικό να παίζει άρπα. 2800-2700 π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης. Ν. Υόρκη.

Κυκλαδικά ειδώλια στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης. Ν. Υόρκη.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής. Μάρμαρο. 3200-2800 π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης Ν. Υόρκης.

Ειδώλιο γυναικείας μορφής. 2600-2400 π.Χ. Μητροπολιτικό Μουσείο Ν. Υόρκης.

 Ζωόμορφη πυξίδα. Μάρμαρο  3200-2300 π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Οι πυξίδες ήταν κουτάκια όπου έβαζαν κοσμήματα.

Κυλινδρική πυξίδα. 3200-2800 π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Κυκλαδικό αγγείο. Κρατηρίσκος ή κανδήλα. 3200-2800 π.Χ.  Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.

Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας που απεικονίζει σκηνή από την Άνοιξη. 16ος αι π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

Η τοιχογραφία της Άνοιξης είναι η μοναδική τοιχογραφία του Ακρωτηρίου Θήρας που βρέθηκε ολόκληρη στη θέση της να κοσμεί τρεις τοίχους του ίδιου δωματίου. 

Εικονίζεται βραχώδες τοπίο της Θήρας πριν από την έκρηξη του ηφαιστείου. Οι κορυφές και οι πλαγιές των βράχων καλύπτονται από ερυθρούς, ανθισμένους ή μισανοιγμένους, κρίνους με κίτρινους στήμονες. 

Λεπτομέρεια από την τοιχογραφία της Άνοιξης. Παιχνιδιάρικα, γεμάτα ζωή χελιδόνια μόνα η σε ζεύγη ερωτοτροπούν στον αέρα πάνω από τους κρίνους, δίνουν κίνηση στο τοπίο και απεικονίζουν συμβολικά την αναγέννηση της φύσης.

Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας που απεικονίζει αντιλόπες. 16ος αι. π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας που απεικονίζει πυγμάχους. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

 Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας που απεικονίζει έναν ψαρά. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

Τοιχογραφία από το Ακρωτήρι της Θήρας που απεικονίζει μία γυναίκα να συλλέγει κρόκους. Κροκοσυλλέκτρια. Προϊστορικό Μουσείο Θήρας.

Τοιχογραφία από το ακρωτήρι της Θήρας που απεικονίζει κυανοπίθηκες. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών.

Βλ.
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης: http://www.cycladic.gr/frontoffice/portal.asp?cpage=NODE&cnode=35&clang=0&p=2

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο Αθηνών: http://www.namuseum.gr/collections/prehistorical/cycladic-gr.html

Κυκλαδικά ειδώλια και αγγεία στο Λούβρο: http://cartelfr.louvre.fr/cartelfr/visite?srv=rs_display_res&nbToDisplay=5&langue=fr&critere=cycladique&operator=AND

Κυκλαδικά ειδώλια στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Ν. Υόρκης: http://www.metmuseum.org/collections/search-the-collections?ft=Cycladic

Κυκλαδικά ειδώλια στο  Μουσείο Getty:
 http://www.getty.edu/art/gettyguide/artObjectDetails?artobj=12928
http://www.getty.edu/art/gettyguide/artObjectDetails?artobj=35612

http://www2.e-yliko.gr/htmls/Fyyl/Istoria/fiiconc2.aspx

Για τις τοιχογραφίες στο Ακρωτήρι της Θήρας, βλ. http://el.wikipedia.org/wiki/Ακρωτήρι_Θήρας

Για τα ευρήματα στο Ακρωτήρι της Θήρας που φυλάσσονται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, βλ. http://www.namuseum.gr/collections/prehistorical/thera-gr.html

Βλ. το ντοκιμαντέρ για τον Κυκλαδικό πολιτισμό

Θεωρείται ότι τα ειδώλια του Κυκλαδικού πολιτισμού είχαν επιρροή στη γλυπτική της μοντέρνας τέχνης. Βλ. το γλυπτό του Ιταλού ζωγράφου και γλύπτη Amedeo Modiglani και το γλυπτό του Ρουμάνου γλύπτη Κonstantin Βrancusi.

Αmedeo Modigliani, Κεφάλι γυναίκας. 1912. Μητροπολιτικό Μουσείο Tέχνης της Ν. Υόρκης.
http://www.metmuseum.org/toah/works-of-art/1997.149.10

K. Brancusi, Η μούσα. 1912. Μουσείο S. R. Guggenheim. Ν. Υόρκη.
http://www.guggenheim.org/new-york/collections/collection-online/show-full/piece/?search=Constantin%20Brancusi&page=1&f=People&cr=2